THMMY.gr

Ενω καποια μερα σπιτι μου, πριν επιστρέψω στη θεσσαλονικη, πετουσα στα σκουπιδια καποιες παλιές εφημερίδες ανακάλυψα ένα παράρτημα του "Βηματος", το "Νεες Εποχές" με ημερομηνια εκδοσης  Κυριακή 25 Ιανουαρίου 2004. Ο τιτλος του ήταν "Βλαντιμίρ Ιλιτς Λενιν-80 χρονια απο το θάνατό του" και ακολουθούσαν 4 αρθρα. Σκέφτηκα οτι αν τα δημοσιευα στο φόρουμ θα είχαμε σχολια και συζητησεις κι ετσι τα παραθετω. Ευτυχως το Βημα έχει ηλεκτρονικο αρχειο.

H τραγωδία της Ουτοπίας

1920: ο Λένιν στέκεται εμπρός από έναν χάρτη της Ρωσίας και προτείνει τη σύσταση επιτροπής η οποία θα οργανώσει τον εξηλεκτρισμό της χώρας (πίνακας του Βασίλιεφ).

Μετά το 1989 ακολούθησε η δεκαετία της αποκαθήλωσης του Λένιν. H συζήτηση αφορούσε τις ευθύνες του. Δεν έφταιγε μόνο ο Στάλιν, αλλά και ο Λένιν κ.ά. Βεβαίως αυτές οι συζητήσεις δεν ήταν καινούργιες, είχαν γίνει από την εποχή της σφαγής των ναυτών της Κροστάνδης, πριν ακόμη ο Λένιν αποδημήσει. Αφορούσαν όμως σε περιορισμένους κύκλους της απώτατης Αριστεράς, όπως στα καθ' ημάς ο A. Στίνας. Τώρα οι απόψεις αυτές εμπλουτίζονταν με αρχεία και στοιχεία και απευθύνονταν σε ένα κατά πολύ ευρύτερο ακροατήριο. Ηταν η εποχή της έκδοσης των Μαύρων Βίβλων του κομμουνισμού. Βεβαίως κανείς δεν ισχυρίζεται ότι ο Λένιν υπήρξε εισηγητής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στον 20ό αιώνα, αλλά η συνεχής επανάληψη πλέον των ίδιων αντιρρητικών επιχειρημάτων προξενεί μάλλον ανία.

Παρά το γεγονός ότι ο Λενινισμός ως πολιτικό δόγμα έχει πλέον εγκαταλειφθεί και από τα εναπομείναντα ολιγομελή Κομμουνιστικά Κόμματα, ωστόσο ο ίδιος ο Βλαδίμηρος Ιλιτς Ουλιάνωφ (και επονομαζόμενος Λένιν) δεν παύει να είναι ίσως η εμβληματικότερη μορφή του 20ού αιώνα. Ακόμη κι αν ο μαρξισμός υποστηρίζει ότι την ιστορία δεν την κάνουν οι προσωπικότητες αλλά οι μάζες και οι κοινωνικές δυνάμεις, είναι αμφίβολο αν ο κόσμος θα ήταν έτσι όπως τον γνωρίσαμε από το 1917 ως το 1989, δηλαδή στα τρία τέταρτα του 20ού αιώνα, χωρίς αυτή ειδικά την προσωπικότητα. Δημιούργησε ένα πολιτικό κίνημα, το κομμουνιστικό, που διαδόθηκε σε όλον τον κόσμο. Δεν είναι μικρό επίτευγμα, ούτε είναι πολλοί που το κατάφεραν. Ο κόσμος θα ήταν διαφορετικός χωρίς τον Λένιν. Δεν ξέρουμε αν θα ήταν καλύτερος ή χειρότερος. Σίγουρα όμως διαφορετικός. Ανάμεσα στα πολιτικά μας χρωμοσώματα, είτε μας αρέσει είτε όχι, είτε το καταλαβαίνουμε είτε όχι, βρίσκονται και εκείνα του Λένιν. Ας δούμε επομένως μιαν άλλη πλευρά αυτής της προσωπικότητας.

* Ο ουτοπικός μετασχηματισμός

Ο Λένιν δοκίμασε να βάλει την Ουτοπία στην πραγματικότητα. Να την κάνει πράξη. Μεγαλείο και τραγωδία μαζί. Βεβαίως δεν θεωρούσε τον σοσιαλισμό ουτοπικό, αλλά επιστημονικό. Ετσι τον θεωρούσε και ο Μαρξ. Σήμερα καταλαβαίνουμε το γιατί. Σε μια εποχή που μεσουρανούσε το άστρο της επιστήμης και δεν είχε ακόμη κλονιστεί η εμπιστοσύνη σε αυτήν, πώς αλλιώς να περιγραφόταν ένα κίνημα για να αποκτήσει αξιοπιστία; Εξάλλου στην εποχή εκείνη θεωρούσαν ακόμη ότι επιστήμη και Ουτοπία αλληλοαποκλείονταν. Αλλά η επιστήμη δεν είναι αντίθετη στην Ουτοπία. Ο τρόπος μάλιστα εξέλιξης της επιστήμης, η κατεύθυνση που παίρνει, τα χαρακτηριστικά της εξαρτώνται από την Ουτοπία. Από τα ουτοπικά της πρότυπα. H ίδια η επιστημονική παραγωγή απαιτεί την ουτοπική ικανότητα. Χωρίς την υπέρβαση των δεδομένων, χωρίς τον σχηματισμό υποθέσεων ακόμη και μη επαληθεύσιμων, θα ήταν αδύνατη οποιαδήποτε επιστημονική πρόοδος. Γιατί πολλοί από τους πρωτοπόρους της επιστήμης και της τεχνολογίας στον 19ο αιώνα ήταν Σαινσιμονιστές; Και βέβαια οι ουτοπίες της νεωτερικότητας θα ήταν αδύνατες αν δεν ήταν και επιστημονικές ουτοπίες, αν δηλαδή δεν κατασκευάζονταν από τα υλικά της επιστήμης. H περίφημη εξίσωση του Λένιν «Σοβιέτ + εξηλεκτρισμός = σοσιαλισμός» αυτό ακριβώς σημαίνει.

Γιατί να μας ενδιαφέρει ξανά η ουτοπία; Δεν τελειώσαμε με αυτή το 1989; Δεν κατέρρευσε αποκαλύπτοντας τα σημάδια του θανάτου και της αγωνίας στην οποία είχε τυλιχτεί ένας ολόκληρος κόσμος; Δεν κατέληξε η ουτοπία εφιάλτης; Δεν είναι καλύτερος ο κόσμος μας χωρίς ουτοπίες, με την επιδίωξη του εφικτού; Δεν είναι καλύτερα να ζούμε χωρίς μεγάλες προσδοκίες, αλλά και χωρίς μεγάλες απογοητεύσεις; H απάντηση δεν είναι αυτονόητα θετική. Πώς θα ήταν αν δεν ονειρευόμασταν τη νύχτα ή αν δεν είχαμε ερωτικές παραισθήσεις; H ουτοπία είναι συνυφασμένη με την ιστορία και την κουλτούρα μας. Φτιάχνεται με τα ίδια υλικά, αλλά είναι διαφορετική. Το πρόβλημα αφορά το πέρασμα από την ουτοπία στην πράξη. Αυτό ήταν και το δράμα του Λένιν. Εκεί αρχίζει η τραγωδία, όταν η ουτοπία εισάγεται για να ανασχηματίσει την πραγματικότητα. Οταν η πραγματικότητα βιάζεται για να πάρει το σχήμα της ουτοπίας. Οχι γιατί τάχα υπάρχει κάποια αθώα και αβίαστη πραγματικότητα, αλλά γιατί η λειτουργία της ουτοπίας, όπως και η λειτουργία του ονείρου, όπως και η λειτουργία της ερωτικής φαντασίωσης, είναι ουσιωδώς διαφορετική από την αρχή της πραγματικότητας. Δεν προορίζεται για να εφαρμόζεται, αλλά για να δίνει αναπνοή, πνεύμα και πάθος στην πράξη.

* H γενεαλογία των επαναστάσεων

H ιστορική συνείδηση των γενεών που διαπλάστηκαν διανοητικά πριν από το 1989 είχε οριστεί από τους σταθμούς των μεγάλων ουτοπιών. Ο κόσμος χωριζόταν στα πριν και στα μετά τη Γαλλική επανάσταση, στα πριν και στα μετά από τη Ρωσική επανάσταση. H κατάρρευση της τελευταίας όμως αλλάζει ολόκληρη την οπτική του παρελθόντος. H αποκαθήλωση του Λένιν σημαίνει επίσης την αποκαθήλωση του Ροβεσπιέρου, ακόμη και την αποκαθήλωση του Κρόμβελ. Οχι μόνο γιατί ο Λένιν είχε επινοήσει αυτή τη γενεαλογία συζητώντας την εμπειρία των Γιακωβίνων στο βιβλίο του «Κράτος και επανάσταση». Ούτε γιατί ονόμασε τους Μπολσεβίκους του «Κόμμα Νέου Τύπου» κατά το «New Model Army» του Κρόμβελ. Κατέρρευσε αυτή η εικόνα διαδοχής των επαναστάσεων, γιατί βλέπαμε το παρελθόν ως προσδοκώμενο μέλλον. Και αντίστροφα: Επειδή η ιστορική μας συνείδηση οριζόταν από τις μεγάλες επαναστάσεις, μπορούσαμε να αντιδιαστέλλουμε στην πραγματικότητα την ουτοπία. Την ουτοπία ως πηγή έμπνευσης και δεοντολογίας. Ας μη θρηνήσουμε αυτή την απώλεια.

Τώρα όμως πώς να σκεφτούμε το μέλλον χωρίς τη δυνατότητα της ουτοπικής σκέψης; Πώς θα μοιάζει; Ας μη βιαστούμε όμως να θεωρήσουμε τελειωμένες τις ουτοπίες. Οχι γιατί τα μεγάλα αφηγήματα τα διαδέχθηκαν πλήθος μικρά. Αν στη νεωτερικότητα οι ουτοπίες επισκίασαν την εσχατολογία και τη διαδέχθηκαν στον ρόλο της, στην καμπή από τον ένα αιώνα στον άλλο, η χριστιανική, η εβραϊκή και η μουσουλμανική εσχατολογία φαίνεται να αναπηδούν από τα Ιερά τους Βιβλία στον κόσμο της πολιτικής και της ένοπλης δράσης. Ο Λένιν κοιμάται και τίποτε δεν φαίνεται ότι μπορεί να τον ξυπνήσει πια. Αλλά εμείς πώς θα βλέπουμε τώρα το παρελθόν; Τι θα αντικαταστήσει στη συνείδησή μας τη διαδοχή των επαναστάσεων; Μήπως η διαδοχή των Αυτοκρατοριών;

O κ. Αντώνης Λιάκος είναι καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

H ώρα της απομυθοποίησης

Ο «ανθρωπισμός» του Λένιν ήταν απόμακρος. Αγαπούσε την ανθρωπότητα «μέσα από ένα νέφος μίσους», όπως έγραφε ο Μαξίμ Γκόρκι

Ο Λένιν (αριστερά), παίζει σκάκι με τον Μπογκντάνοφ, ενώ ο Μαξίμ Γκόρκι (επάνω αριστερά,-με καπέλο) τους παρακολουθεί, στο Κάπρι, το 1908

Το όνομα του Λένιν συνδέεται άμεσα με τη Ρωσική Επανάσταση, σίγουρα το μείζον πολιτικό γεγονός που σημάδεψε την αιματηρή πορεία του εικοστού αιώνα. Με τη συμπλήρωση των 80 χρόνων από τον θάνατο του Λένιν είναι καιρός να εκτιμηθεί η προσωπικότητά του όπως και η θέση του στην Ιστορία πέρα από τη μυθολογία που καλλιεργήθηκε επί σειρά ετών. Ο Λένιν πέθανε στις 21 Ιανουαρίου του 1924. H ημερομηνία του θανάτου του είναι σημαδιακή: συμπίπτει με εκείνη του αποκεφαλισμού του Λουδοβίκου ΙΣΤ' το 1793, ο οποίος έπεφτε θύμα μιας άλλης μεγάλης επανάστασης, της Γαλλικής.

* Ο ιακωβινισμός του Λένιν

Ο παραλληλισμός δεν είναι αυθαίρετος. Και τα δύο γεγονότα σηματοδοτούν ένα σημείο κρίσης σε μια παρατεταμένη περίοδο δραματικών γεγονότων που σφραγίζουν την ιστορία της ανθρωπότητας. Ο θάνατος του Λουδοβίκου εγκαινιάζει την τρομοκρατική περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης, η οποία κλείνει με την εκτέλεση του εμπνευστή και καθοδηγητή της Μαξιμιλιανού Ροβεσπιέρου στο τέλος του Ιουλίου του 1794. Και ο θάνατος του Λένιν αποτελεί την αφετηρία της ανόδου του Στάλιν και της μαζικής τρομοκρατίας που αυτός επέβαλε μετά το 1929. Ο σταλινισμός είναι συνέχεια του λενινισμού, όπως δείχνει η σύγχρονη ιστορική έρευνα, αλλά και όπως προκύπτει από την ανάλυση του πολιτικού λόγου του Λένιν. Είναι γνωστό ότι ο Λένιν εξομοίωνε το κόμμα των Μπολσεβίκων, του οποίου ήταν αρχηγός, με τους γάλλους Ιακωβίνους ακόμη και πριν από την Οκτωβριανή Επανάσταση και ότι διατήρησε τον ιακωβινισμό του ως τον θάνατό του.

Ο ιακωβινισμός δεν είναι τίποτε άλλο από τη σωτηριολογική αποστολή που απέδιδαν οι Ιακωβίνοι - οι πρωταγωνιστές της Γαλλικής Επανάστασης στην πιο ριζοσπαστική της φάση - στους ίδιους και στη βούληση να εφαρμόσουν το πρόγραμμά τους ως το τέλος, χωρίς αναστολές και χωρίς ανοχή για οποιαδήποτε αντίσταση εκ μέρους των αντιπάλων τους που ορίζονται εξ αρχής «εχθροί του λαού». Ο Λένιν δανείζεται τον όρο αυτόν από τον Ροβεσπιέρο και τον χρησιμοποιεί ακόμη και πριν από την Οκτωβριανή Επανάσταση. Ο Στάλιν στη συνέχεια χρησιμοποιεί συστηματικά αυτόν τον όρο για να εξολοθρεύσει τους αντιπάλους του, όπως αποκάλυψε ο Χρουστσόφ το 1956 στο 20ό Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ενωσης. Από τότε διαδόθηκε η ιδέα ότι ο Στάλιν παρέκκλινε από την πολιτική και το πνεύμα του Λένιν, ότι αυτός είναι που ευθύνεται για ό,τι αυταρχικό, άδικο και δολοφονικό αποδόθηκε στο κομμουνιστικό σύστημα διακυβέρνησης. Αντίθετα ο Λένιν ήταν, σύμφωνα με αυτή την άποψη, βαθύτατα ανθρωπιστής και η βία που άσκησε ήταν αναγκαία και περιορισμένη, εφόσον κάθε επανάσταση προϋποθέτει τη χρήση της.

* Σκληρότερος από τον Στάλιν

Εδώ όμως έχουμε να κάνουμε με έναν μύθο. Ο «ανθρωπισμός» του Λένιν ήταν απόμακρος. Αγαπούσε την ανθρωπότητα «μέσα από ένα νέφος μίσους», όπως έγραφε ο Μαξίμ Γκόρκι. Οπως και ο Ροβεσπιέρος, αγαπούσε τον λαό όχι έτσι όπως είναι, αλλά όπως κατά την κρίση του θα όφειλε να γίνει με το πέρας της επανάστασης και την ολοκλήρωση του έργου της. Ούτε είναι αλήθεια ότι ο Στάλιν ήταν σκληρότερος από τον Λένιν ή ότι στρέβλωσε το πολιτικό πρόγραμμα και τις αρχές του. Ο σκληρότερος από τους δύο ήταν ο Λένιν, κατά τη μαρτυρία του Βιάτσεσλαβ Μολότοφ όταν στα γεράματά του ρωτήθηκε πάνω στο θέμα. Μάλιστα πρόσθεσε ο Μολότοφ: «Θυμάμαι ότι ο Λένιν επέκρινε τον Στάλιν για την επιείκειά του». Αλλά και χωρίς την καταγραμμένη αυτή μαρτυρία του Μολότοφ, η προσεκτική ανάγνωση των πολιτικών κειμένων του Λένιν αλλά και η μελέτη της πολιτικής που εφάρμοσε οδηγούν σε αυτό το συμπέρασμα.

Ο Λένιν ήταν αμείλικτος και αδίστακτος στη χρήση μαζικής βίας. «Τα μεγάλα προβλήματα της πολιτικής ελευθερίας και της ταξικής πάλης λύνονται σε τελευταία ανάλυση μονάχα με τη βία» είχε πει σε μια φημισμένη φράση του. Από το 1906 μιλάει για την ανάγκη χρήσης βίας χωρίς οίκτο κατά του ταξικού εχθρού. Τον Αύγουστο του 1918 ζητάει σε δύο τηλεγραφήματά του να εφαρμοστεί «αλύπητη μαζική τρομοκρατία εναντίον των κουλάκων, των παπάδων και των λευκών φρουρών» και να κρεμαστούν τουλάχιστον πενήντα κουλάκοι και να φαίνονται από μακριά «για να μπορεί να τους βλέπει ο λαός, να τρέμει, να γνωρίζει ότι πνίγουν μέχρι θανάτου τους κουλάκους που πίνουν το αίμα του».

* H εξουσιαστική ακράτεια

Μπορεί να αντιταθεί σε αυτό ότι το έργο του Λένιν δεν συνοψίζεται σε αυτή την προσήλωση στη βία. Ο λόγος για τον οποίον πρέπει να τονιστεί σήμερα όμως έχει να κάνει με την πολιτική κληρονομιά του λενινισμού που μπορεί να συνοψιστεί με δύο λέξεις που είναι η ακράτεια της εξουσίας. Αν δείχνει κάτι η δημοσίευση της Μαύρης Βίβλου του κομμουνισμού που έκανε τον γύρο του κόσμου από το 1997 όπου κυκλοφόρησε στην πρώτη γαλλική έκδοση, αυτό είναι πού οδήγησε αυτή η ακράτεια της εξουσίας που συνοδεύει την πολιτική θεωρία και πράξη της λενινιστικής παράδοσης.

Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα στον ορισμό που δίνει ο Λένιν στην έννοια της δικτατορίας τον Μάιο του 1918. «Δικτατορία σημαίνει εξουσία χωρίς κανέναν φραγμό, που δεν περιορίζεται από κανέναν νόμο ή κανόνα και βασίζεται αποκλειστικά στον καταναγκασμό». Ο ορισμός αυτός μέσα σε ένα εγχειρίδιο πολιτικής επιστήμης θα ήταν κοινότοπα αποδεκτός και ανώδυνος. Προερχόμενος από τον ηγέτη μιας εξουσίας που αυτοπροσδιορίζεται ως «δικτατορία του προλεταριάτου» και που τονίζει την ανάγκη να υπάρχει και να είναι «αιματηρή και αμείλικτη», δικαιολογεί απόλυτα τον χαρακτηρισμό της ως δικτατορία επί του προλεταριάτου. Οι θεωρητικές βάσεις αυτού του τύπου εξουσίας τοποθετούνται από τον Λένιν πολύ νωρίτερα και συγκεκριμένα από το 1902 στο έργο του «Τι να κάνουμε;». Εκεί τάσσεται υπέρ της δημιουργίας ενός κόμματος στη βάση μιας μυστικής στρατιωτικής οργάνωσης που σκοπό είχε να κατευθύνει την εργατική τάξη και όχι να κατευθύνεται από αυτήν. Και αυτοί που θα αναλάβουν την καθοδήγηση είναι οι αυτοδιορισμένοι απόστολοι της επανάστασης, οι Ιακωβίνοι, οι επαγγελματίες επαναστάτες, οι έχοντες γνώση για το καλό του συνόλου και κατέχοντες τα μέσα και τη βούληση να τα χρησιμοποιήσουν αδίστακτα. Αυτοί είναι και πρέπει να είναι οι έχοντες και κατέχοντες την απόλυτη εξουσία, όταν πετύχει το επαναστατικό τους εγχείρημα.

Αυτή η στάση δεν είναι απλώς μια θεωρία. Είναι θεωρία που εμπνέεται από ένα «όραμα», το οποίο όμως, αν το καλοεξετάσει κανείς, είναι το απότοκο μιας φαντασίωσης: όχι ενός ονειρεμένου κόσμου, αλλά της αφηρημένης δυνατότητας αναδημιουργίας του κόσμου. H σύλληψη αυτής της δυνατότητας συνεπαίρνει κυριολεκτικά αυτόν που την έχει και αυτή είναι που τον οδηγεί στην εξουσιαστική ακράτεια - τη σύγχρονη Υβρι που βρίσκεται στην ίδια την ιδέα της βίαιης επανάστασης, την ιδέα μιας παντοδυναμίας στο όνομα μιας ιστορικής αποστολής.

Οι σύγχρονοι «λενινιστές» βλέπουν στον Λένιν μόνο τη βούληση και τη δύναμη που θαυμάζουν, θεωρώντας την αιματοβαμμένη κληρονομιά που ο κομμουνισμός άφησε πίσω του ένα «λυπηρό» ατύχημα της Ιστορίας. Ανάμεσα στα λάθη τους υπάρχει και η άγνοια ενός άλλου Λένιν στο τέλος της ζωής του: εκείνου που χλεύαζε και κατακεραύνωνε τα «κομουνιστικά ψεύδη», όπως δεν δίσταζε να τα ονομάζει και που ήταν συνυφασμένα με την αποτυχία του όλου εγχειρήματος από την αρχή και την ιδεολογικοποίηση της πραγματικότητας εκ μέρους εκείνων που δεν ήθελαν να αναγνωρίσουν την αποτυχία αυτή. Οι σύγχρονοι «λενινιστές» συνεχίζουν να μην την αναγνωρίζουν προτιμώντας να ζουν στον κόσμο τους - κάτι που δεν επέτρεψε ποτέ στον εαυτό του ο ίδιος ο Λένιν.

Ο κ. Δημήτρης Δημητράκος είναι καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Επαναστάτης «πλήρους απασχόλησης»

Υστερα από μια περίοδο εξαντλητικής έρευνας πάνω στον μαρξισμό - λενινισμό τη δεκαετία του '60, με τις στερεότυπες συγκρίσεις ανάμεσα στον «καλό» Λένιν και στον «κακό» Στάλιν, στα τέλη της ιστορικά μοιραίας δεκαετίας του '80, επέστη ο χρόνος απομυθοποίησης μιας λιτής μεσσιανικής φιγούρας, του «Χριστού» της κομουνιστικής θρησκείας, που όχι μόνο δεν έσωσε τον άνθρωπο από τις αμαρτίες του αλλά, όπως αποκαλύπτουν καινούργια στοιχεία που έρχονται στο φως της δημοσιότητας, τον κυνήγησε ανελέητα γιατί τελικά αυτός αποδείχθηκε ξεροκέφαλο πνεύμα αντιλογίας, ενώ ο Λένιν απαιτούσε να συμφωνεί όλο το ποίμνιο μαζί του. Είναι ο πρώτος που εισήγαγε τα στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Ευρώπη· επίσης είναι ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον τεχνητό λιμό ως εργαλείο εξόντωσης των αντιφρονούντων. Μετά τον θάνατό του η μέθοδός του τελειοποιήθηκε από τον Στάλιν, ο οποίος πήρε τα αναγκαία μαθήματα βίαιης καταστολής κινημάτων ξεπερνώντας κατά πολύ τον μεγάλο δάσκαλό του.

Γεννημένος το 1870 στο Σίμπριρσκ από μεγαλοαστούς, ο Λένιν στο Γυμνάσιο διαπρέπει στα Αρχαία Ελληνικά και στα Λατινικά· στα 17 του θα συμβεί αυτό που θα σημαδέψει την κατοπινή ζωή του: ο αδελφός του Αλέξανδρος θα καταδικαστεί σε θάνατο με απαγχονισμό για εμπλοκή του σε συνωμοσία απόπειρας δολοφονίας κατά του Τσάρου Αλεξάνδρου Γ'. Ο ίδιος ο Λένιν την επόμενη χρονιά, προτού κλείσει ένα εξάμηνο στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου του Καζάν όπου είχε εισαχθεί, αποβάλλεται γιατί συμμετείχε σε κάποια διαδήλωση και ανέπτυξε γενικά επαναστατική δράση. Εξορίζεται εντός της επαρχίας του Καζάν και για 3 χρόνια μελετά ακατάπαυστα ξένες γλώσσες, νομικά και προπάντων Καρλ Μαρξ, τον οποίον το 1917 ερμηνεύει κατά το δοκούν, παρά τις ενστάσεις της Ρόζας Λούξεμπουργκ που ανησυχεί για την τύχη της σοσιαλιστικής επανάστασης στη Ρωσία και ικετεύει τον Λένιν να βοηθήσει ώστε να αναδειχθεί περισσότερο το ανθρώπινο πρόσωπο της επανάστασης και λιγότερο η κτηνωδία και η σκληρότητά της· εκείνος όμως δεν έτεινε ευήκοον ους στις συμβουλές της.

* Εχθρός της Δημοκρατίας

Μια λαμπρή καριέρα ως επαναστάτη πλήρους απασχόλησης ανοίγεται τώρα μπροστά του. («Καλύτερα να κάνεις μια επανάσταση παρά να γράφεις γι' αυτή».) Εχει όμως ολοκληρώσει την πρώτη του σημαντική μελέτη H ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία, όπου επιχειρεί να τοποθετήσει την ιστορική εξέλιξη της χώρας του μέσα στα πλαίσια των πολιτικών και οικονομικών θεωριών του Μαρξ. H Ελβετία γίνεται η χώρα της προτίμησής του· εκεί θα γνωρίσει τον «πατέρα του ρωσικού μαρξισμού» Γκεόργκι Πλεχάνοφ και μαζί με αυτόν, τον Πάβελ Αξελροντ, τον Γιούλιους Μαρτόφ και τον Λέο Τρότσκι θα εκδώσουν την Iskra («Σπίθα»), το περιοδικό που, ως φερέφωνο των ορθόδοξων μαρξιστικών θεωριών, θα προκαλέσει εσωτερικές αναταραχές στις μαρξικές ομάδες, που καταλήγουν στη διάσπαση σε δύο παρατάξεις: αυτές του Λένιν και του Μαρτόφ, τους μπολσεβίκους και τους μενσεβίκους.

Παρά τις αντιξοότητες θα λάβει με άριστα το πτυχίο της Νομικής από το Πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης, που το 1924 θα ονομαστεί προς τιμήν του Λένινγκραντ. Το 1916 κυκλοφορεί η άκρως ενδιαφέρουσα μελέτη του Ιμπεριαλισμός, το Ανώτερο Στάδιο του Καπιταλισμού, όπου υποστηρίζει ότι ο Μεγάλος Πόλεμος ήταν αναπόφευκτη ανάγκη για τον δυτικό, ιμπεριαλιστικό καπιταλισμό, αφού έπρεπε να ακολουθήσει επεκτατική πολιτική για να διατηρήσει τα οικονομικά του οφέλη. Το 1917 από την Ελβετία θα μεταφερθεί με το θρυλικό «σφραγισμένο» τρένο στην Πετρούπολη τη ευγενεί φροντίδι των Γερμανών, που θέλαν να απαλλαγούν από το ανατολικό μέτωπο και γνώριζαν τι πίστευε ο Λένιν για τον πόλεμο («είμαι ένας ηττοπαθής»). Θα το αποδείξει άλλωστε όταν μετά υπογραφεί η ταπεινωτική για τους Ρώσους συνθήκη Μπρεστ Λιτόφσκι, που θα πυροδοτήσει εξεγέρσεις και εισβολές ξένων δυνάμεων στη Ρωσία. Μπαίνουμε πλέον στον εμφύλιο πόλεμο και στον «κομμουνισμό του πολέμου» (1918-21), μια εποχή που κομμουνισμός και δημοκρατία καθίστανται σημασίες απόλυτα αντώνυμες.

Το ιδεολογικό πρόβλημα του Λένιν είναι αυτό που υφίσταται ανάμεσα σε αυτόν και στον Μαρξ πάνω στο θέμα της δημοκρατίας πριν από και μετά την επανάσταση. Ο Λένιν δεν έχει εμπιστοσύνη στο προλεταριάτο σε αντίθεση με τον Μαρξ. Ουσιαστικά η έλλειψη εμπιστοσύνης χρησιμοποιείται προσχηματικά για να διατηρήσει εσαεί τον απόλυτο έλεγχο της εξουσίας, ως κηδεμόνας του λαού που δεν μπορεί «να σωθεί από την ηλιθιότητα της αγροτικής ζωής».

Ο Λένιν θα γίνει ο πλάστης και δημιουργός ενός ιδιότυπου καθεστώτος που ουσιαστικά ακυρώνει την ίδια την πολιτική, την ιστορική μνήμη και την όποια αντιπολίτευση. Εκ των πραγμάτων το μοντέλο του θα υιοθετήσουν οι Στάλιν, Μάο, Πολ Ποτ αλλά και Χίτλερ. Υπήρξε όμως και ένας άλλος Λένιν, αυτός του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, ένας ηγέτης-επαναστάτης με αποφασιστικότητα και όραμα και ένας μεγάλος στοχαστής. H ευφυής του «Θεωρία της αντανάκλασης» προχωρεί σε ένα διαλεκτικό μονοπάτι για να φτάσει σε ό,τι ο ίδιος θεωρεί «αντικειμενική αλήθεια», στη σχέση μεταξύ απόλυτης και σχετικής αλήθειας.

Από το 1917 και μετά, όπως και άλλοι μεγάλοι επαναστάτες, μεταλλάσσεται όταν κερδίζει την απόλυτη εξουσία. Ο λόρδος Ακτον έχει πάντα δίκιο. Ο Λένιν θα υιοθετήσει ελιτίστικες πρακτικές: «πολιτική και σοσιαλιστική συνείδηση οι εργάτες αποκτούν μόνο από έξω». Το «όλη η εξουσία στα σοβιέτ» (τα συμβούλια εργατών, στρατιωτών αλλά και αγροτών, κατόπιν) θα αποδειχθεί γρήγορα πως σημαίνει: Ολη η εξουσία στο κόμμα, και ειδικότερα σε ένα πρόσωπο, μετά την ιστορική εξέγερση των ναυτών της Κροστάνδης, που είχαν πιστέψει πως η επανάσταση θα οδηγούσε στην αληθινή δημοκρατία και των οποίων ο ξεσηκωμός για «σοβιέτ χωρίς μπολσεβίκους» και γνήσια άμεση δημοκρατία πνίγηκε στο αίμα από τους Λένιν και Τρότσκι. Ο λενινισμός καθίσταται βαθμιαία μια ανάπηρη ιδεολογία με εμφανέστατο το έλλειμμα της δημοκρατίας η οποία πρέπει να αποτελεί τον πυρήνα του αληθινού σοσιαλισμού. Για τον Λένιν είναι αδιανόητο να μπορέσει να επιβάλει η εργατική τάξη τον σοσιαλισμό χωρίς ηγέτη· απόλυτα κατανοητό. Ωστόσο ο Λένιν θα προσθέσει προς άρσιν κάθε παρεξηγήσεως για να γίνουν σαφείς οι αληθινές προθέσεις του: «η Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία δεν είναι καθόλου ασύμβατη με τη δικτατορία του ενός προσώπου» (Λένιν: Απαντα, T. 17).

* Διαστρέβλωση του Μαρξ

H περιβόητη ρήση ότι η Ρωσία αποτελούσε την έκφραση της μαρξικής έννοιας μιας αταξικής και α-κρατικής κοινωνίας φάνηκε από πολύ νωρίς πως δεν ήταν παρά ένα επαναστατικό πυροτέχνημα. Ο Μαρξ, έχοντας ακλόνητη πίστη και σεβασμό στην εργατική τάξη, πίστευε πως αυτή θα χρησιμοποιούσε το κράτος προκειμένου να επιτύχει τη μετάβαση της εξουσίας και μετά να το καταργήσει τελείως· η έννοια μιας ελεύθερης δημοκρατικής σοσιαλιστικής κοινωνίας, που οραματίστηκε ο Μαρξ, δεν έχει καμία απολύτως σχέση με τον κρατικό καπιταλισμό του Λένιν. Ενώ για τον Μαρξ ο σοσιαλισμός συνεπάγεται την κατάργηση της ιδιοκτησίας, για τον Λένιν είναι το «μονοπώλιο του κρατικού καπιταλισμού που υπηρετεί τις ανάγκες του λαού». Οσο όμως και αν εντρυφήσεις στον Μαρξ δεν συναντάς παρόμοιο ορισμό.

Ο κ. Θάνος Κακουριώτης είναι ομότιμος καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Υλισμός και φιλοσοφία

Ο B. I. Λένιν διατυπώνει τις θέσεις του Απρίλη σε συνέλευση των μπολσεβίκων στην Πετρούπολη στις 14 Απριλίου 1917

Φαντάζομαι ότι ο Λένιν θα απορούσε ή και θα διασκέδαζε ακόμη αν άκουγε κάποιον να τον ονομάζει φιλόσοφο. Ο ίδιος θεωρούσε τον εαυτό του πολιτικό και μάλιστα «επαγγελματία επαναστάτη». Καθώς όμως ανήκε προφανώς στην κατηγορία των ανθρώπων που έπαιρναν το επάγγελμά τους στα σοβαρά, βρέθηκε αντιμέτωπος με τη φιλοσοφία στο μέτρο που ήταν αναγκασμένος να υπερασπισθεί αλλά και να καταλάβει τη φιλοσοφία του Μαρξ, μιας και αποφάσισε, πολύ νωρίς μάλιστα, να γίνει οπαδός της.

Αυτοδίδακτος φιλόσοφος, ο Λένιν αδιαφορεί επιδεικτικά για τα ακαδημαϊκά κριτήρια που προσδιορίζουν το ακαδημαϊκό πρόσωπο της φιλοσοφίας· αυτό που τον ενδιαφέρει είναι μόνο η φιλοσοφία του Μαρξ: η μορφή της, το περιεχόμενό της και κατά συνέπεια τα όρια που τη διακρίνουν από τις αντίπαλες φιλοσοφίες. Από τη σκοπιά αυτή μπορούμε να επιλέξουμε τρία σημεία στα οποία ο Λένιν συγκεντρώνει την προσοχή του. Αν είναι αλήθεια ότι ο υλισμός συνιστά ουσιαστικό γνώρισμα της φιλοσοφίας του Μαρξ, τι σημαίνει άραγε υλισμός στη φιλοσοφία; Αν είναι αλήθεια ότι ο μαρξιστικός υλισμός χαρακτηρίζεται από μια διαλεκτική τροπή, ποια είναι τα χαρακτηριστικά του διαλεκτικού υλισμού; Τέλος, πώς ορίζεται η θέση του υλισμού στην ιστορία της φιλοσοφίας; Τα ερωτήματα αυτά επανέρχονται συνεχώς στα κείμενα που ο Λένιν αφιερώνει στη μελέτη της φιλοσοφίας, τόσο στον πασίγνωστο Υλισμό και Εμπειριοκριτικισμό όσο και στα λιγότερο ίσως γνωστά Φιλοσοφικά Τετράδια, στα οποία ο Λένιν συνοψίζει και σχολιάζει τα φιλοσοφικά έργα που διαβάζει.

Για λόγους οικονομίας - και όχι μόνο - θα επιμείνω στην τελευταία από τις ερωτήσεις, η οποία ανησυχεί για τη θέση του υλισμού στην ιστορία της φιλοσοφίας. Ερώτηση καίρια γιατί αφορά αυτό που ο ίδιος ο Λένιν ονομάζει αλλού τη «ζωντανή ψυχή του μαρξισμού», δηλαδή τη συγκεκριμένη ανάλυση μιας συγκεκριμένης ιστορικής συγκυρίας. Αφετηρία του Λένιν είναι η ανάγνωση ενός πολύ γνωστού κειμένου του νεαρού τότε Μαρξ - είναι μόλις είκοσι έξι ετών - από την Αγία Οικογένεια. Το συνεργατικό αυτό έργο γράφεται από τον Μαρξ και τον Ενγκελς το 1844, όταν οι δύο φίλοι βρίσκονται στο Παρίσι και αποφασίζουν να ξεκαθαρίσουν τους θεωρητικούς τους λογαριασμούς με τους φιλοσοφικούς τους αντιπάλους στη Γερμανία. Στην προοπτική αυτή ο Μαρξ, σε ευθεία αντιπαράθεση με την ιστορία της φιλοσοφίας που είχε επεξεργαστεί και διδάξει ο Χέγκελ, σκιαγραφεί μια σύντομη ιστορία του νεότερου υλισμού, αντλώντας το υλικό του από γαλλικές ιστορίες της φιλοσοφίας: «Ο συσχετισμός του γαλλικού υλισμού με τον Καρτέσιο και τον Λοκ, καθώς και η αντίθεση της φιλοσοφίας του 18ου αιώνα με τη μεταφυσική του 17ου εκτίθενται λεπτομερώς στις περισσότερες από τις σύγχρονες γαλλικές ιστορίες της φιλοσοφίας. Εδώ δεν είχαμε παρά να επαναλάβουμε γνωστά πράγματα».

Είναι γνωστά όσα υποστηρίζει ο Μαρξ στο σύντομο σκιαγράφημά του: η καρτεσιανή φυσική επιχειρεί να απαλλαγεί από την καρτεσιανή μεταφυσική. Οι κλασικοί ορθολογιστές φιλόσοφοι του 17ου αιώνα - Καρτέσιος, Λάιμπνιτς, Σπινόζα - είναι αναπόδραστα εγκλωβισμένοι στη μεταφυσική προοπτική. H φιλοσοφία στρέφεται εναντίον της μεταφυσικής, η οποία εξαντλείται στο θεολογικό επέκεινα. Τέλος, ο υλισμός, με πρώτο διστακτικό βήμα την αισθησιοκρατία, οδηγεί αναγκαστικά στον σοσιαλισμό και στον κομμουνισμό. Το σχήμα του Μαρξ, όπως το γνωρίζουν καλά όσοι γνώρισαν από κοντά τη μαρξιστική φιλολογία, μόνο απαρατήρητο δεν πέρασε. Ενας από τους πρώτους που το υπογράμμισε ενθουσιασμένος ήταν ακριβώς ο Λένιν: «Το κείμενο αυτό αποτελεί ένα από τα πολυτιμότερα του βιβλίου. Δεν υπάρχει λεπτομερής κριτική αλλά θετική έκθεση. Πρόκειται για μια σύντομη σύνοψη της ιστορίας του γαλλικού υλισμού». Με δεδομένη την ενθουσιώδη κατάφαση του Λένιν, δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς γιατί το κείμενο του Μαρξ αποτέλεσε - και αποτελεί ακόμη - την υποχρεωτική αναφορά της συντριπτικής πλειοψηφίας των μαρξιστών ιστορικών της φιλοσοφίας. Αυτό που επιτρεπόταν, στην καλύτερη περίπτωση, ήταν ο εμπλουτισμός της θετικής αυτής έκθεσης και οι επιμέρους επιδιορθώσεις, υπό τον απαράβατο όρο ότι το σχήμα θα λειτουργούσε ανέπαφο στη βάση του.

Υπάρχει όμως μια λεπτομέρεια που μοιάζει να ενοχλεί· κάτι σαν μικρό αγκάθι: η αναφορά του Μαρξ στις σύγχρονές του γαλλικές ιστορίες της φιλοσοφίας και η ομολογία του ότι στην προκειμένη περίπτωση επαναλαμβάνει πράγματα γνωστά. Πώς είναι δυνατόν η θετική έκθεση της ιστορίας του γαλλικού υλισμού να επαναλαμβάνει γνωστά πράγματα, τη στιγμή μάλιστα που ο Μαρξ, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Λένιν, έχει κάνει τα πρώτα αποφασιστικά βήματα στην κατεύθυνση του διαλεκτικού υλισμού; H απάντηση του Λένιν, συνήθως επιμελούς αναγνώστη, είναι λακωνική και αποτελεσματική. Απλούστατα δεν αναφέρει καθόλου το επίμαχο χωρίο του κειμένου του Μαρξ, αποσιωπώντας έτσι τη διαμεσολάβηση των γάλλων ιστορικών. Καρπός αυτής της σιωπής, για τον οποίον δεν ευθύνεται οπωσδήποτε ο Λένιν, ήταν ο υλισμός που ταίριαζε στα εγχειρίδια της σοβιετικής φιλοσοφίας, δηλαδή ένας υλισμός ερήμην της συγκεκριμένης ιστορικής ανάλυσης, η οποία θα τοποθετούσε τον ίδιον τον Μαρξ μέσα στην ιστορία, επισημαίνοντας τους πραγματικούς όρους που προσδιόρισαν τη σκέψη του.

Δεν απαγορεύεται σε κανέναν να υποστηρίξει ότι μέσα στη φωτιά της πολιτικής μάχης διακυβεύονται πολύ σοβαρότερα πράγματα από την προσεκτική ανάγνωση ενός φιλοσοφικού κειμένου. H φιλοσοφία μπορεί να περιμένει. H ιστορία αυτή όχι. Μόνο που η φιλοσοφία μοιάζει να έχει και αυτή τους ρυθμούς της και τη δική της ανυπομονησία. Ζητάει έναν χώρο όπου θα μπορέσει να παίξει ελεύθερα και - γιατί όχι - με μια γερή δόση αυθαιρεσίας με τα παιχνίδια της που είναι οι ιδέες. Οταν της τον στερούν, η φιλοσοφία πεισμώνει και εκδικείται. Και τότε το τοπίο είναι έρημο, άχαρο και βαρύ.

Ο κ. Γεράσιμος Βώκος είναι καθηγητής Ιστορίας της Φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Να επισημάνω κάποια πράγματα: Ο συγκεντρωτισμός επί Λένιν δεν ήταν θέμα αρχών(*). Ήταν προσωρινό μέτρο μέχρι τη διαφαινόμενη νίκη της επανάστασης στη Γερμανία, μια νίκη που δεν ήρθε ποτέ. Είναι εύκολο για τους επικριτές του να λένε σήμερα ότι αν δεν είχαν βγει στην παρανομία τα κόμματα των εσέρων και των μενσεβίκων, αν αντίθετα είχαν γίνει ελεύθερες εκλογές και είχαμε μια ομαλή μετάβαση πίσω στο καπιταλιστικό σύστημα θα είχαμε αποφύγει πολλή δυστυχία. Αυτό είναι σωστό, όμως οι μπολσεβίκοι της εποχής δεν είχαν την πρωθύστερη γνώση της αποτυχίας της γερμανικής επανάστασης, οπότε με βάση τα δεδομένα που είχαν στα χέρια τους εκείνη την περίοδο έπραξαν σωστά. Έπρεπε με κάθε θυσία, με νύχια και με δόντια, να υπερασπιστούν ό,τι είχαν φτιάξει, γιατί αν νικούσε η επανάσταση στη Γερμανία θα είχαν άμεση βοήθεια και όλα τα προβλήματα που είχαν προκληθεί από την κατάρρευση της βιομηχανίας θα λύνονταν. Ήταν μια μοναδική ευκαιρία να γίνει πραγματικότητα το όνειρο του σοσιαλισμού, γι'αυτό και πήραν αυτά τα - προσωρινά, όπως πίστευαν - μέτρα.

Η ευκαιρία χάθηκε.

(*)Σε αντίθεση με το Στάλιν, ο οποίος τον κατοχύρωσε συνταγματικά... στο πρώτο κιόλας άρθρο του συντάγματος απαγορεύει την απεργία!

H εξεγερση των Σπαρτακιστων εγινε στο τελος του 1918 με αρχες 1919. Ο Λένιν πέθανε το 1924 γνωρίζοντας δηλαδη την αποτυχια των Σπαρτακιστων.

Αν και αναγνωρίζω οτι οι καταστάσεις (εμφυλιος,ξενη επεμβαση) μπορει να επεβαλαν το συγκεντρωτισμο, θεωρω η σκληρότητα και ισχυρογνωμοσύνη του Λένιν στην συντομη αλλα αιματηρη διακυβ΄ρνηση του αποτέλεσαν προοίμιο των σταλινικων διωξεων. Δεν ξέρω τι θα γινόταν αν ζουσε αλλα αμφιβάλλω αν θα εδινε την εξουσια στις επιτροπες εργατων-αγροτων...

Και να ήθελε, δε θα μπορούσε. Ό,τι έγινε στη σοβιετική ένωση δεν ήταν αποτέλεσμα λαθών, βλακείας ή του κακού χαρακτήρα ορισμένων ατόμων. Οι κοινωνικές και οικονομικές δομές είχαν διαμορφωθεί έτσι ώστε να επικρατήσει ο σταλινισμός.

Είχα υποσχεθεί μια βιογραφία του Λένιν...

http://www.marxists.org/archive/cliff/works/1975/lenin1/index.htm
http://www.marxists.org/archive/cliff/works/1976/lenin2/index.htm